του Μιλτιάδη Κωστάκου
Τις προάλλες αντάμωσα ένα φίλο μου,
παλιό συμμαθητή, και τα είπαμε για κάμποση ώρα, να ξεπαθιάσουμε, που είχαμε
πολύ καιρό να ιδωθούμε.
Εκεί, λοιπόν, που κουβεντιάζαμε σε κάποια στιγμή μου δίνει ένα «χαρτί»
που κρατούσε διπλωμένο στο χέρι του.
Όπως μου εξήγησε, επρόκειτο για το προικοσύμφωνο της μάνας του απ’τον
καιρό που εκείνη θα παντρευόταν τον πατέρα του. Δηλαδή ακριβώς πριν από
εβδομήντα χρόνια.
Το άκουσα αυτό από το στόμα του και ως επιβεβαίωση το διάβασα στο χαρτί.
Πράγματι το προικοσύμφωνο είχε γραφτεί στις 4 Νοέμβρη του 1944.
Τόσο η χρονολογία όσο και το ίδιο το προικοσύμφωνο μου προκάλεσαν μια
ζωηρή και ευχάριστη έκπληξη. Δε βρίσκεις κάθε μέρα τέτοια χαρτιά. Είναι τόσο
σπάνια και ακριβοθώρητα, που σχεδόν είναι σα να μην υπάρχουν.Για παράδειγμα,
εγώ άκουγα και ήξερα όλα τα χρόνια για την ύπαρξή τους, αλλά ποτέ δεν είχα
αντικρύσει κανένα ο ίδιος.
Έλεγε ο συχωρεμένος ο πατέρας μου για το δικό του προικοσύμφωνο, όταν
γινόταν το προξενιό, τι προίκα δηλ.θα έπαιρνε, όμως δεν τα είδα αυτά τα
πράγματα γραμμένα πουθενά.
Να, όμως που τώρα κρατούσα ένα τέτοιο χαρτί στα χέρια μου και ομολογώ
πως αισθάνθηκα μια συγκίνηση μέσα μου, χωρίς καλά-καλά να καταλάβω γιατί.
Γι αυτό έσπευσα αμέσως να το διαβάσω.
Το κείμενο ήταν γραμμένο σε ένα έντυπο με δύο φύλλα, αλλά ιταλικής
προέλευσης. Στην πρώτη σελίδα πάνω πάνω και στη μέση ξεχώριζε με κεφαλαία
γράμματα στην ιταλική γλώσσα: RAPPORTO PERSONALE, που σημαίνει περίπου:
ιδιωτικό συμβόλαιο, λέω εγώ, χωρίς να είμαι σίγουρος. Ακολουθούν κι άλλες
ενδείξεις το ίδιο στα ιταλικά, ονοματεπώνυμα, διευθύνσεις κ.λ.π.
…Το κείμενο, το προικοσύμφωνο δηλ., ήταν
γραμμένο στα ελληνικά βέβαια, χειρόγραφο, και έπιανε τη δεύτερη και τρίτη
σελίδα.
Λέει, λοιπόν, ή μάλλον γράφει.
«Εν ονόματι της Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος, ο υπογεγραμμένος
(όνομα-επώνυμο του πατέρα της νύφης) κάτοικος Φιλιππιάδος παρουσία και του
προέδρου της Πολιτικής Διοικήσεως Φιλιππιάδος,(κενό δυσανάγνωστο)….προίκα της
θυγατρός
μου (όνομα της θυγατέρας) μελλούσης να
έλθη εις πρώτον γάμον κοινωνίας μετά του (ονοματεπώνυμο γαμπρού) και δίδω εις
αυτόν τα κάτωθι είδη ως προίκα της θυγατρός μου:
1.Αγρόν ποτιστικόν εκτάσεως τεσσάρων στρεμμάτων εις θέσιν……
3.Είκοσι πρόβατα διαφόρου ηλικίας.
4.Μία αγελάδα χρώματος…….
5.Μία ραπτομηχανή ποδοκίνητος Σίγγερ.
7.Τρεις βελέντζες……
Και ο κατάλογος συνεχίζεται με αύξοντα
αριθμό 44.Όλα είδη της καθημερινής ανάγκης των ανθρώπων εκείνης της εποχής.
Μη γελάσεις, φίλε μου, για την απλοϊκότητα του ύφους των γραφομένων που
σε μερικά σημεία του ίσως αγγίζει και την αφέλεια. Γιατί έτσι, αν το
καλοσκεφτείς, θα ελέγξεις τον εαυτό σου ο ίδιος για έλλειψη σοβαρότητας μπροστά
σε μια υπόθεση τόσο βαθιά ανθρώπινη και ιερή, όπως είναι ο γάμος, ένας
πανάρχαιος θεσμός, τόσο καταλυτικός στη διαμόρφωση των ανθρώπινων κοινωνιών
μέσα στην ιστορία.
Ναι, έτσι γίνονταν τα πράγματα τότε. Η προίκα δινόταν ως οικονομική
υποστήριξη για το ξεκίνημα της καινούργιας οικογένειας που έμελλε να
δημιουργηθεί από το γάμο.
Χωράφια, πρόβατα, αγελάδες, ρουχισμός, κλινοσκεπάσματα, χρήματα, λίρες
ως επί το πλείστον. Ό,τι είχε ο πατέρας του κοριτσιού και όσα έκρινε ότι
αναλογούν στο μερίδιό της.
Τα άλλα, οι απαιτήσεις του γαμπρού και τα παζαρέματα με τις αναπόφευκτες
διαφωνίες, που οδηγούσαν πολλές φορές στη διάλυση των συνοικεσίων, όλα αυτά
πρέπει να τα δεχτούμε ως μέρος στην όλη διαδικασία του γάμου.
Από όλη αυτή την ιστορία μας μένει ως
κατακάθι η απορία και γιατί όχι η πίκρα για την υποβάθμιση της γυναίκας, για
την ιστορική αδικία σε βάρος της, που καθώς είδαμε είχε προσλάβει θεσμική
μορφή.
Η γυναίκα δεν είχε ρόλο ούτε και λόγο για τον γάμο της, αν συμφωνούσε ή
διαφωνούσε, αν ήθελε ή όχι τον γαμπρό που της προξένευαν. Όλα γίνονταν γι’αυτή,
χωρίς αυτή. Έπρεπε να υποταχτεί στη
μοίρα της και να υπακούσει στη θέληση των γονιών της. Άλλος δρόμος δεν υπήρχε.
Τι κι αν πρόβαλλε τις αντιρρήσεις της,
τι κι αν έκλαιγε κι αν χτυπιόταν. Τι κι αν είχε κάνει κι αυτή κάποια
όνειρα για το γάμο της κι αν χτύπαγε η καρδιά της για κάποιο νέο του χωριού.
Όλα αυτά ήταν χαμένα.
Μέτραγε η θέληση του πατέρα της. Εκείνος όριζε τα πάντα μέσα στο σπίτι
και βεβαίως και τη μοίρα των κοριτσιών.
Υπήρχε μεγάλη ευαισθησία τότε στα ζητήματα τιμής, όπως ονομάζονταν αυτά που αφορούσαν τη
συμπεριφορά και τις σχέσεις της γυναίκας μέσα σ΄ένα κλειστό και αυστηρό
κοινωνικό περιβάλλον.
Το χαρακτηριστικό είναι ότι και η κοινωνία γύρω στο σύνολό της
συντάσσονταν σιωπηρά με τη θέση του πατέρα καταδικάζοντας έτσι την άρνηση της
κοπέλας, ως ανυπακοή προς τον πατέρα της, σοβαρό και ασυγχώρητο παράπτωμα για
την εποχή εκείνη.
Πολλά θα μπορούσε να πει κανείς για το ζήτημα αυτό, για τη θέση δηλ.της
γυναίκας στα χρόνια που μιλάμε.
Το κλείνουμε όμως και γυρίζουμε στο κεντρικό μας θέμα, το προικοσύμφωνο.
Το ερώτημα που αιωρείται είναι αν έχει και ποια αξία το προικοσύμφωνο,
που στην τελική ένα απλό χαρτί είναι και το οποίο αναφέρεται σ’ένα συνηθισμένο
κοινωνικό γεγονός, όπως είναι η προίκα.
Η απάντηση είναι πως βασική προϋπόθεση για να προσεγγίσει κανείς
παρόμοια θέματα που έχουν να κάνουν με την παράδοση και την ηθογραφία είναι
απαραίτητο να διαθέτει την ανάλογη ευαισθησία σε ό,τι αναφέρεται στην προγονική
ζωή, στα ήθη και τα έθιμα, στις μεγάλες και στις μικρές στιγμές της ανθρώπινης
πορείας. Αυτής που με τα λάθη της, με τις υπερβολές χάραξε τη μελλοντική πορεία
των κοινωνιών, για να φτάσουμε στο σήμερα.
Είναι κι άλλες αξίες πέρα από τις υλικές και τις στενά προσωπικές που
συγκινούν τον άνθρωπο και του δίνουν την ποιότητα καθώς και το πολιτιστικό του
επίπεδο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το προικοσύμφωνο του φίλου μου που ζωντάνεψε
μέσα μου εικόνες και βιώματα μιας άλλης εποχής, η οποία πέρασε αλλά δεν
ξεχάστηκε.
Αξίζει τη συγκίνηση και τη νοσταλγία που με έκαναν να ονειροπολήσω μέρα μεσημέρι εκεί στην
πολύβουη πλατεία της μικρής μας πόλης.
Την ώρα που οι θαμώνες γύρω στα τραπέζια κουβέντιαζαν ξένοιαστοι ζώντας
και απολαμβάνοντας το σήμερα, εγώ ταξίδευα στο παρελθόν με εισιτήριο ένα απλό
χαρτί, το προικοσύμφωνο.
Έχει τώρα ή δεν έχει αξία αυτό το θυμητάρι, απομεινάρι από την παλιά
ζωή;
Κι ας μην πρόκειται για τον Παρθενώνα ή κάποιον άλλο αρχαιολογικό
θησαυρό. Το προικοσύμφωνο έχει ασφαλώς τη μικρή αλλά τη δική του αξία.
Κλείνοντας θα ήταν παράλειψή μου να μην αναφερθώ σε δυο οφθαλμοφανή
χαρακτηριστικά που με την πρώτη ματιά παρατηρεί ο αναγνώστης στο κείμενο, στη
μορφή και το γράψιμο.
Το πρώτο είναι η χρονολογία που συντάχθηκε το εν λόγω προικοσύμφωνο
καθώς και οι ιταλικές λέξεις στον τίτλο και τις άλλες ενδείξεις που είπαμε.
Θυμίζω την ακριβή ημερομηνία-4 Νοεμβρίου 1944.Η απορία έχει να κάνει με το
ερώτημα, είχαν φύγει οι ιταλικές και γερμανικές δυνάμεις κατοχής από τη
Φιλιππιάδα, δεδομένου ότι οι Σύμμαχοι τότε είχαν νικήσει τις δυνάμεις του άξονα
το καλοκαίρι του ’44; Οπότε τα έντυπα της ιταλικής γραφειοκρατίας
χρησιμοποιούνταν ακόμη από την ντόπια Ελληνική Πολιτική Διοίκηση μέχρι να τα
αλλάξουν στην ελληνική;
Αυτό μένει ως ερώτημα.
Το δεύτερο έχει να κάνει με την αυστηρή έως αρχαϊζουσα καθαρεύουσα
γλώσσα, στην οποία γράφτηκε το κείμενο. Προφανώς ο συντάχτης του ήταν κάποιος
καλαμαράς, γραφιάς του παλιού καιρού, που κατείχε καλά την καθαρεύουσα γλώσσα
της εποχής και έγραφε τα γράμματα με τις καλλιτεχνικές εκείνες περικοκλάδες των
παλιών καλαμαράδων, που ήταν μεν καλαίσθητες στη θωριά πλην όμως δυσκολεύουν
την ανάγνωσή τους. Ιδιαίτερα τους σημερινούς αναγνώστες που δεν είναι
εξοικειωμένοι στο διάβασμα παρόμοιων χειρογράφων.
Πάρα ταύτα, τα δυο αυτά χαρακτηριστικά στοιχεία που ανέφερα, εκτός από
τις εντυπώσεις και τις όποιες απορίες, πιστοποιούν και τη γνησιότητα του
χειρογράφου ως επιμαρτυρία για το πνεύμα και τον τρόπο που εκφράζονταν οι
πρόγονοί μας εκείνο τον καιρό.
ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ Δ. ΚΩΣΤΑΚΟΣ
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
